GPRK - pitch Sint Jansbeek from Provincie Gelderland on Vimeo.

Type landschap

Gemeente(n)
Arnhem

Omschrijving van de ligging van het gebied
De Sint Jansbeek is een sprengenbeek, die vanaf de rand van de Veluwe naar de Rijn stroomt. Park Sonsbeek en de binnenstad liggen in het dal van de Sint Jansbeek, met vele Arnhemse wijken rondom dit beekdal. De bron van de beek ligt in Park Zijpendaal. Van daar loopt het water via landschappelijke vijvers en watervallen door Park Sonsbeek naar de stad. Bij het spoor verdwijnt hij onder de grond. Tegenwoordig komt hij in de Beekstraat weer tevoorschijn. De huidige loop wijkt iets af van de historische loop. De beek stroomt nu niet ten zuiden, maar ten noorden van de Eusebiuskerk om via de Nieuwstraat naar de Rijn te stromen. Op deze manier is de beek onderdeel van het winkelgebied, ten noorden van de kerk. Er is bewust voor gekozen om de beek niet als continue lijn boven water te halen, maar in fragmenten. Dat heeft twee redenen. Ten eerste refereert het aan de Engelse landschapsstijl van Park Sonsbeek, waar de beek op verschillende plekken als een verrassing verschijnt. In de binnenstad zijn daarom ook verschillende waterplekken ontworpen met elk een bijzondere sfeer. Ten tweede is de beek bedoeld als verbindend element tussen de noordelijke en zuidelijke binnenstad. Het is daarom niet de bedoeling dat het een barrière opwerpt.

Periode van de opvallendste transformatie
De transformatie heeft recent plaatsgevonden in 2017: het betreft de eerste fase van de uitvoering in het wederopbouwgebied van de stad, van Beekstraat tot aan de Rijnkade.

De belangrijkste actoren
Gemeente Arnhem, Provincie Gelderland, Waterschap Rijn en IJssel, Stichting Jansbeek boven water, omwonenden, betrokken ondernemers.

Plan- en ontwerpproces
Het project is via een burgerinitiatief tot stand gekomen. De stichting Jansbeek Boven Water heeft zich jarenlang ingezet voor het project. Samen met de Stichting en de gemeente heeft ons bureau in 2008 een haalbaarheids- en tracéstudie gedaan naar de mogelijkheden om de beek terug te brengen in de stad. In 2009 is voor het gehele wederopbouwgebied door Buro Poelmans Reesink een beeldkwaliteitsplan voor de inrichting van de openbare ruimte opgesteld zodat de eenheid in inrichting kan worden bewaard als de openbare ruimte in verschillende deelgebieden wordt ontworpen en uitgevoerd. In 2010 is er een meer gedetailleerde studie gedaan naar het terugbrengen van de Sint Jansbeek in de stad. Dit heeft geresulteerd in het Profielenboek Sint Jansbeek. Op basis van deze documenten is in 2015 gestart met het ontwerp van de Sint Jansbeek. In nauwe samenwerking met de gemeente, bewoners en winkeliers is het ontwerp tot stand gekomen. Tijdens het proces zijn er verschillende disciplines betrokken zoals, Arcadis voor de hydrauliek, Kragten voor de civiel techniek, archeologen en een ecoloog. In 2017 is de uitvoering van start gegaan, Hoornstra Infrabouw i.s.m. GMB hebben de aanleg verzorgt waarbij ons bureau nauw betrokken is geweest. Door de goede samenwerking met opdrachtgever en uitvoerende partijen is de beek met oog voor detail ontworpen en aangelegd.

Beknopte beschrijving van het landschap nieuwe stijl
Arnhem dankt haar ontstaan aan de Sint Jansbeek. Al sinds de 13e eeuw staan er watermolens langs, die graan malen, papier maken en kleding wassen, een industrieterrein avant la lettre. Via gemetselde lopen stroomde het water vlak langs de huizen door de stad. In 1861 is de Sint Jansbeek in de binnenstad helemaal onder de grond verdwenen omdat de benedenloop steeds meer gebruikt werd als een open riool. De stadsmuren werden geslecht en het water stroomde voortaan door de Singels rond de binnenstad naar de Rijn. Vanuit de bevolking ontstond de wens om de beek weer bovengronds te halen, om zo de historische identiteit en de ruimtelijke kwaliteit van het centrum te versterken. Stichting Jansbeek Boven Water zette zich in om deze wens werkelijkheid te laten worden. In 2017 is dat gelukt. De Sint Jansbeek vervult in de Arnhemse binnenstad twee ruimtelijke functies. Het verbindt het noordelijke deel van de binnenstad met het zuidelijke deel en versterkt tegelijkertijd de relatie tussen de stad en de Rijn / de stuwwal en het rivierenlandschap. Omdat de zuidelijke binnenstad tijdens de tweede wereldoorlog zwaar is beschadigd, bestaat het voor een groot deel uit wederopbouwarchitectuur. Het contrast met het historische, noordelijke deel van het centrum is groot; de maat van de gebouwen, de schaal van de openbare ruimte en de uitstraling van de architectuur sluiten niet op elkaar aan. Deze abrupte overgang geeft bezoekers het gevoel dat het centrum hier ophoudt. De naoorlogse stedenbouw werkt hierdoor als een barrière tussen het historische centrum en de Rijn. Om de binnenstad weer tot een samenhangend geheel te smeden maakte Buro Poelmans Reesink het ontwerp voor de openbare ruimte. Hiermee wordt de relatie tussen de stad en de rivier hersteld Het bovengronds halen van de Sint Jansbeek is het meest in het oog springende deelproject binnen dit plan. De Sint Jansbeek is niet alleen om esthetische redenen weer bovengronds gebracht. De ingreep betekent ook een verbetering in de waterhuishouding, het stadsklimaat en de biodiversiteit. Door Arnhem lopen verschillende beekdalen die tijdens hevige regenbuien blank komen te staan. Vooral het laaggelegen Spijkerkwartier, ten oosten van de binnenstad, heeft hier last van. De herstelde beek ontlast nu de Lauwersgracht, zodat deze het overtollige water uit het Spijkerkwartier kan opvangen. Hoewel de Sint Jansbeek in de binnenstad geen natuurlijke oevers heeft, is er toch volop ruimte voor flora en fauna. Langs een deel van de beek ligt een beplantingsstrook met waterplanten, zoals zegge, gele lis en lisdodde. Ter hoogte van de Eusebiuskerk is de noordelijke kademuur beplant met varens. Er zijn opgegraven stenen in de varenmuur verwerkt die vroeger onderdeel waren van beek overkluizingen en de stadsmuur. Onder de bruggen zitten nestkastjes voor de grote gele kwikstaart en speciaal voor de eenden zijn er trappetjes in de kademuren gemetseld. Tijdens warme zomerdagen zorgt stromend water voor verkoeling van 1 tot 3 graden. Zo creëert de Sint Jansbeek met haar nieuwe landschap voor Arnhem en haar inwoners/bezoekers een prettige habitat. De vormgeving en detaillering van de Sint Jansbeek verwijst naar de oude situatie, toen het water via een gemetselde loop door de stad heen stroomde. Er is gekozen voor gebakken stenen, zodat het materiaal van de straat doorloopt in het beekprofiel. Bovendien veroudert dit materiaal op een mooie manier en kunnen er varens en mossen op groeien. Per deelgebied zijn de oevers anders afgewerkt, om de beleving van de verschillende waterplekken te versterken. Er is veel aandacht besteed aan de detaillering van het metselwerk: De verschillende verbanden vroegen om het nodige vakmanschap van de aannemers. De balustrades langs de beekloop zijn zo ontworpen dat je er lekker overheen kunt hangen. De brugleuningen wijken juist naar buiten, om beter zicht op de beek te hebben. Ter ere van het 125 jarige bestaan van Vitesse schonk de voetbalclub de stad een brug over de Sint Jansbeek. Buro Poelmans Reesink ontwierp voor deze gelegenheid de Adelaarsbrug. Deze vogel siert het logo van de club, tegelijkertijd verwijst het ontwerp naar de Zwanenbrug, die verder stroomopwaarts in Park Sonsbeek staat.

Opmerkelijke gebiedskwaliteiten uitgelicht
- Verbetering waterhuishouding, stadsklimaat en biodiversiteit - Het op een moderne wijze zichtbaar maken van de historie van de stad - Zorgvuldig gedetailleerde en duurzame inrichting en materiaalkeuze - Inrichting openbare ruimte als aanjager voor nieuwe stedenbouwkundige ontwikkelingen in de stad die de verbinding met de Rijn hersteld - De beek in het bijzonder als aanjager voor nieuwe initiatieven in de openbare ruimte zoals nieuwe verblijfsplekken, aanleg horecaterrassen, spelaanleidingen, nieuwe evenementen in de stad (hardloopwedstrijd van bron tot Rijn, nieuwjaarsduik in de beek etc.)

Ambities en opgaven voor de toekomst
Het nieuwe tracé van de Sint Jansbeek is inmiddels opgeleverd maar in de directe omgeving wordt de komende jaren nog flink gebouwd en gerenoveerd. Het bijzondere aan dit project is dat eerst de openbare ruimte ontworpen en gerealiseerd is en de stedenbouwkundige ontwikkelingen volgen. De beek is als nieuw landschap een aanjager voor de herontwikkeling van het wederopbouwgebied in de binnenstad en pandeigenaren worden gestimuleerd om nieuwe initiatieven op touw te zetten die ten goede komen aan het stedelijke landschap als geheel. De Sint Jansbeek mondt op de Rijnkade uit in de Rijn. In de komende jaren gaat het Waterschap Rijn en IJsel en de gemeente aan de slag met de aanpassing van kade. De huidige keerwand van de hoge kade voldoet niet meer aan de gestelde eisen en moet vervangen worden. De Sint Jansbeek draagt bij aan dit project doordat op de plek waar de beek in de Rijn stroomt de relatie met de hoge en lage kade wordt versterkt en de verblijfskwaliteit wordt verbeterd. Op dit moment wordt er samen met de ondernemers en bewoners ontworpen aan de nieuwe uitstraling van de Rijnkade en de kademuur. De eerste fase van de Sint Jansbeek is gerealiseerd en de gemeente heeft aangegeven nu ook budget te hebben vrijgegeven voor de tweede fase. In de tweede fase zal de Sint Jansbeek al vanaf het Gele Rijdersplein door de historische binnenstad naar het wederopbouwgebied gaan stromen. Met het realiseren van de tweede fase wordt de gehele historische loop -weliswaar in een nieuw jasje- hersteld. De impact van de Sint Jansbeek op de bewoners en ondernemers is groot. Ze eigenen zich de beek meer en meer toe. Binnen de kortste keren verschenen er op de sociale media foto’s van de lokale visboer en hengelsportwinkelier, die samen poseren bij de beek. Er is een hardloopwedstrijd georganiseerd en een nieuwjaarsduik, goudvissen zijn er losgelaten. Het is duidelijk dat Arnhem de Sint Jansbeek als nieuw stedelijk landschap omarmt.

Betrokkenheid bij het project
Als landschapsarchitectenbureau uitkijkend vanuit ons kantoor op de Sint Jansbeek in park Sonsbeek hebben wij een belangrijke bijdrage mogen leveren bij de vormgeving van een landschap nieuwe stijl in onze eigen stad.